Określenie „spadek” z pewnością nie stanowi większej tajemnicy, słowo to swobodnie funkcjonuje choćby w mowie potocznej, a nierzadko kojarzy nam się z wielkimi majątkami, rodzinnymi sporami, wypełnianiem woli zmarłego. Jednak faktycznie sprawy spadkowe mogą dotknąć każdego, bo też każdy może znaleźć się w kręgu potencjalnych spadkobierców – należy wtedy podjąć świadomą decyzję, co zrobić ze spadkiem.

Na to, czy konkretna osoba znalazła się w kręgu spadkobierców, wskazuje przede wszystkim spadkodawca w ramach sporządzonego testamentu. Wielokrotnie natomiast o kolejności dziedziczenia dowiemy się z zapisów kodeksu cywilnego. Kiedy jednak już dotrze do nas informacja, że faktycznie zostaliśmy powołani do spadku, możemy zdecydować, czy ten spadek w ogóle przyjmiemy czy też go odrzucimy. Każda z tych decyzji wiąże się z określonymi konsekwencjami.

Musimy jednak pamiętać, że na złożenie oświadczenia w tym przedmiocie mamy „tylko” sześć miesięcy od momentu, w którym dowiedzieliśmy się o tytule swojego powołania. Najczęściej będzie to moment uzyskania informacji o śmierci spadkodawcy, istniejącym testamencie albo odrzuceniu spadku przez innych spadkobierców. Jeśli żadnego oświadczenia nie złożymy – aktualnie zostaje przyjęte, że spadek przyjmujemy z dobrodziejstwem inwentarza.

1. Oświadczenie o prostym przyjęciu spadku

Obecnie zapewne stosowane sporadycznie, ponieważ złożenie oświadczenia o przyjęciu spadku wprost oznacza mniej więcej tyle, że spadkobierca odpowiada całym swoim majątkiem za ewentualnie istniejące długi spadkowe.

Powyższe oświadczenie jest o tyle ryzykowne, że nawet jako potencjalny spadkobierca nie mamy szczególnych narzędzi, aby dokładnie zweryfikować, jak wyglądała sytuacja majątkowa spadkodawcy. Dlatego proste przyjęcie spadku powinno nastąpić wyłącznie w sytuacji, gdy bez żadnych wątpliwości stwierdzamy, że długi spadkowe nie przekraczają wartości pozostawionego majątku (albo gdy z różnych przyczyn po prostu chcemy spłacić wszystkie długi spadkodawcy).

2. Oświadczenie o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza

Powyższe stanowi swoistą modyfikację prostego przyjęcia spadku tj. zgadzamy się na przyjęcie spadku, jednak swoją odpowiedzialność za długi spadkowe ograniczamy do wartości czynnej spadku określonej w spisie inwentarza lub wykazie inwentarza. Jak wskazuje art. 1032 § 2 k.c.:

W razie przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza spadkobierca ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe tylko do wartości ustalonego w wykazie inwentarza albo spisie inwentarza stanu czynnego spadku. Powyższe ograniczenie odpowiedzialności odpada, jeżeli spadkobierca podstępnie pominął w wykazie inwentarza lub podstępnie nie podał do spisu inwentarza przedmiotów należących do spadku lub przedmiotów zapisów windykacyjnych albo podstępnie uwzględnił w wykazie inwentarza lub podstępnie podał do spisu inwentarza nieistniejące długi.

Brzmi zawile?

Przykładowo: jeśli spadkodawca pozostawił nieruchomość o wartości 500 tys. zł, a jego zadłużenie wynosiło 600 tys. zł, to w pewnym uproszczeniu, za długi spadkowe odpowiada do wskazanej w inwentarzu kwoty stanu czynnego spadku tj. 500 tys. zł.

Kiedy zatem przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza będzie korzystne? Najczęściej wtedy, kiedy domyślamy się, że wartość pozostawionych tzw. aktywów (jak nieruchomości, ruchomości, wierzytelności, środki pieniężne) jest wyższa niż wartość długów spadkowych (jak niespłacone pożyczki), ale nie mamy co do tego pewności.

Przykładowo: zakładamy, że wartość odziedziczonej nieruchomości wynosi 500 tys. zł, a znane nam długi to 250 tys. złotych – wydaje się, że jesteśmy „na plusie” 250 tys. złotych. Jednak bierzemy pod uwagę, że wkrótce możemy się dowiedzieć o innych zadłużeniach spadkodawcy, które nas jako spadkobierców obciążają lub że wartość nieruchomości okaże się niższa niż początkowo zakładaliśmy. Wtedy z pewnością przyda nam się zabezpieczenie w formie „dobrodziejstwa inwentarza”.

O czym jednak należy pamiętać?

– przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza wymaga sporządzenia spisu inwentarza lub wykazu inwentarza – przepisy nie przewidują na jego sporządzenie konkretnego terminu, jednak jest on niezbędny, by powołać się na ochronę wynikającą ze wskazanej formy dziedziczenia.

– spadkobierca powinien dochować należytej staranności przy zbieraniu informacji o majątku spadkowym, a w szczególności o długach spadkowych – brak jej dochowania znacznie ogranicza ochronę związaną z „dobrodziejstwem inwentarza”. Oznacza to konieczność podjęcia konkretnych starań w celu ustalenia tego, co w skład spadku wchodzi.

– przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza nie powoduje, że spadkobierca odpowiada za długi spadkowe wyłącznie z majątku spadkowego. Wręcz przeciwnie – spadkobierca odpowiada za długi spadkowe całym swoim majątkiem ale do wartości określonej w spisie/wykazie inwentarza. Podkreślił to Sąd Apelacyjny w Białymstoku w wyroku z dnia 28 grudnia 2016 roku, III AUa 639/16,

„Ograniczenie odpowiedzialności spadkobiercy do wartości czynnej spadku oznacza, że wierzyciele spadkowi mogą poszukiwać zaspokojenia nie tylko z przedmiotów i praw wchodzących do spadku, lecz również ze składników majątku osobistego spadkobiercy, byleby łączna wartość roszczeń wierzycieli nie przekraczała wartości udziału spadkowego konkretnego spadkobiercy. Wobec powyższego spadkobiercy odpowiadają za długi spadkowe całym swoim majątkiem, ale tylko do określonej wartości ustalonego w inwentarzu stanu czynnego spadku.”

– w przypadku istniejących długów i związanych z nimi sporów mogą pojawić się koszty, które obciążać będą samego spadkobiercę – jak choćby związane z przegraną sprawą sądową, której koszty nie wliczają się do długów spadkowych tj. nie dotyczy ich limit wynikający z „dobrodziejstwa inwentarza”.

Jeśli zatem masz pewność, że wartość długów spadkowych przekracza wartość aktywów, najlepiej spadek odrzucić.

3. Odrzucenie spadku

Po złożeniu wskazanego oświadczenia, nie dochodzi do dziedziczenia przez składającego oświadczenie, traktowany jest on „jak gdyby nie dożył otwarcia spadku”, a do dziedziczenia dochodzą kolejne osoby. Odrzucenie spadku dotyczy całości spadku, nie można spadku odrzucić w części np. przyjmując jedynie aktywa albo wskazując na konkretne przedmioty (jak rodzinne pamiątki) – poza wypadkami ściśle określonymi w przepisach (jak możliwość odrzucenia udziału z tytułu przyrostu czy podstawienia)

O czym należy pamiętać?

– nie jest możliwe odrzucenie spadku „dla kogoś” tj. odrzucenie spadku ze wskazaniem osoby, która miałaby ten spadek otrzymać w dalszej kolejności. W przypadku odrzucenia spadku do dziedziczenia dochodzą kolejni spadkobiercy zgodnie ze wskazaniami testamentu lub przepisami kodeksu cywilnego,

– odrzucenie spadku powoduje, że do dziedziczenia dochodzą kolejni spadkobiercy, z czym nierzadko wiąże się konieczność podjęcia dodatkowych czynności np. jeśli córka odrzuca spadek po swojej matce z powodu licznych długów, musi zadbać o odrzucenie spadku przez swoje małoletnie dzieci, które dziedziczą w dalszej kolejności,

– nie można spadku odrzucić „na przyszłość” tj. jeszcze za życia spadkodawcy* albo przed własnym powołaniem do dziedziczenia. Nawet jeśli z góry wiesz, że spadkobiercą nie chcesz być, musisz poczekać, aż termin na złożenie oświadczenia co do odrzucenia spadku rozpocznie swój bieg – w innym wypadku twoje oświadczenie nie wywoła żadnych skutków prawnych*.

Procedura w praktyce

Wiesz już, jakie oświadczenie należy złożyć w Twojej sytuacji. Gdzie zatem się udać?

Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku należy złożyć przed sądem lub notariuszem – brak zachowanie tej procedury powoduje nieważność oświadczenia, a jeśli termin na jego złożenie już upłynął – dochodzi do przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza. Oświadczenie składane jest ustnie albo pisemnie z podpisem urzędowo poświadczonym. Oświadczenie można złożyć przez pełnomocnika, który jednak musi posiadać pełnomocnictwo z podpisem urzędowo poświadczonym.

Oświadczenie złożone przed notariuszem – wymaga najczęściej po prostu umówienia spotkania w kancelarii notarialnej i przedstawienia wskazanych przez notariusza dokumentów: do podstawowych należą odpis aktu zgonu spadkodawcy. Co ważne, akt notarialny musi być w tym wypadku sporządzony właśnie w opisanym wcześniej terminie 6 miesięcy od dowiedzenia się o tytule swojego powołania, nie jest wystarczające samo umówienie spotkania czy choćby złożenie do notariusza wniosku.

Czynność ta jest odpłatna – konkretne informacje uzyskasz bezpośrednio w kancelarii notarialnej, natomiast zwykle koszt oświadczenia jednej osoby to maksymalnie 50zł, do których należy doliczyć podatek VAT i koszty wypisów aktu notarialnego.

Oświadczenie złożone przed sądem – oświadczenie składane jest przed sądem właściwym ze względu na miejsce zamieszkania lub pobytu osoby składającej oświadczenie. Co istotne, do dochowania terminu sześciomiesięcznego wystarczające jest złożenie wniosku o przyjęcie oświadczenia o przyjęciu czy też odrzuceniu spadku (samo przyjęcie tego oświadczania przez sąd może nastąpić później). Wniosek ten podlega opłacie sądowej w kwocie 100 zł.

Która z tych „opcji” jest lepsza? Wszystko zależy od okoliczności konkretnej sprawy. Natomiast szybszą, obecnie tańszą i mniej angażującą drogą jest złożenia oświadczenia przed notariuszem. Złożenie oświadczenia przed sądem zwykle następuje, kiedy pojawia się istotne ryzyko niedochowania terminu sześciomiesięcznego tj. jest już za późno na umówienie wizyty u notariusza i przedstawienie notariuszowi odpowiednich dokumentów. Wniosek do sądu może natomiast być nadany listem poleconym na poczcie. Druga z opcji może też okazać się bezpieczniejsza, jeśli pojawiają się istotne problemy z uzyskaniem odpowiedniej dokumentacji.

Niezależnie od tego, czy decydujesz się na procedurę u notariusza czy przed sądem – nie musisz tłumaczyć, dlaczego decydujesz się na przyjęcie/odrzucenie spadku. Rolą notariusza czy też sądu jest prawidłowe, zgodne z przepisami przyjęcie Twojego oświadczenia. Nieco inaczej wygląda sytuacja w przypadku małoletniego, ale temat ten zostanie poruszony w osobnym wpisie.

Pamiętaj, że raz złożonych oświadczeń nie można odwołać, chociaż możliwe jest uchylenie się od skutków prawnych w warunkach określonych w ustawie. Jeśli zatem twoja sytuacja jako potencjalnego spadkobiercy jest dla ciebie niezrozumiała, a konsekwencje mogą okazać się dotkliwe – nie wahaj się skorzystać z profesjonalnej pomocy prawnej. Uprawniony radca prawny lub adwokat przedstawi Ci przepisy określające twoją sytuację prawną i pomoże wybrać najrozsądniejsze, bezpieczne dla ciebie rozwiązanie.

Niniejszy wpis nie jest poradą prawną i nie może stanowić wyłącznej podstawy dla podjęcia decyzji o przyjęciu lub odrzuceniu spadku. Złożoność przepisów prawa, w tym prawa spadkowego, wymaga, by każda sprawa została oceniona indywidualnie, w oparciu o konkretny stan faktyczny. Serdecznie zapraszam do kontaktu.

* istnieje możliwość zrzeczenia się dziedziczenia, jednak jest to osobna regulacja, której ten wpis nie obejmuje